Rzeczownik
Rzeczownik odpowiada na pytanie kto? co? i nazywa: rzeczy, osoby, zwierzęta, rośliny, zjawiska przyrody, czynności, cechy i pojęcia abstrakcyjne. W zdaniu może pełnić różne funkcje:
• przydawki, np.: żona brata,
• dopełnienia, np.: czytam książkę,
• orzecznika, np.: Magda jest adwokatem,
• okolicznika, np.: Spojrzał na nią z radością.
Rzeczowniki dzielą się na kategorie:
1. konkretne — oznaczają przedmioty realnie istniejące postrzegane za pomocą zmysłów (wzroku, słuchu, węchu, dotyku), np.: człowiek, komputer, róża, stół itp.
2. abstrakcyjne — niemające odpowiedników w rzeczywistości, np.: mądrość, myśl, Bóg, Zeus itp.
3. żywotne — oznaczają istoty żywe, np.: kot, matka, brat, Karol itp.
4. nieżywotne — czyli przedmioty, które nie są istotami żywymi (w języku polskim rośliny są nieżywotne), np.: klon, telewizor, srebro, boisko itp.
5. osobowe — oznaczające ludzi, np. marynarz, księgowy, Karina, mężczyzna itp.
6. nieosobowe — są to przedmioty nie będące nazwami ludzi, np.: rozpacz, dusza, mrówka, kamień itp.
7. jednostkowe — mówią o pojedynczych przedmiotach, np.: głowa, jeleń, huśtawka, babcia itp.
8. zbiorowe — oznaczają zbiór tych samych elementów, np.: społeczeństwo, szlachta, sejm, klasa itp.
9. policzalne — pojęcia, których nie da się policzyć, np.: cukier, woda, powietrze, piasek itp.
10. własne — wskazują na konkretne miejsce, osobę, rzecz, wytwór, np.: Warszawa, Jan III Sobieski, adidasy, Opowieść wigilijna itp.
Rzeczowniki występują w trzech rodzajach: męskim, żeńskim i nijakim, np.: miesiąc, pieniądz, kokarda, ryba, drzewo, wojsko itp.
Rzeczownik odmienia się przez przypadki i liczby. Odmiana przez przypadki to deklinacja, która wyraża stosunek rzeczownika do innych wyrazów w zdaniu. W języku polskim wyróżnia się siedem przypadków i dwie liczby:
liczba pojedyncza
M (kto? co?) jest owca
D (kogo? czego?) nie ma owcy
C (komu? czemu?) przyglądam się owcy
B (kogo? co?) widzę owcę
N (z kim? z czym?) idę (z) owcą
Msc (o kim? o czym?) myślę (o) owcy
W (o!) owco
liczba mnoga
M (kto? co?) są owce
D (kogo? czego?) nie ma owiec
C (komu? czemu?) przyglądam się owcom
B (kogo? co?) widzę owce
N (z kim? z czym?) idę (z) owcami
Msc. (o kim? o czym?) myślę (o) owcach
W (o!) owce
Rodzaj rzeczowników dzieli się na naturalny i gramatyczny. Rodzaj naturalny jest właściwy dla osób i niektórych zwierząt (najczęściej pokrywa się z płcią), np.: gołąb, Czeszka, okno, żołnierze, bohaterki. Natomiast rodzaj gramatyczny wymusza uzgodnienie pod względem rodzaju wszystkie określenia, np.: ładna pogoda (a nie ładny pogoda), wysoki dom (a nie wysoka dom) itd.
W zależności od liczby mówi się o rodzaju:
• dla liczby pojedynczej:
rodzaj męski — (ten) góral, ogrodnik, sąsiad, lekarz, koń, piernik itp.
rodzaj żeński — (ta) kierowniczka, lwica, herbata, woda, szczotka, córka itp.
rodzaj nijaki — (to) lato, pisklę, cielę, pole, źrebię, kociątko itp.
• dla liczby mnogiej:
rodzaj męskoosobowy — (oni, ci) prorocy, goście, aktorzy, gospodarze, koledzy, teściowie itp.
rodzaj niemęskoosobowy — (one, te) liście, wieże, konie, jeże, miasta, myszy itp.
Przymiotnik
Przymiotnik jest samodzielną częścią mowy. Odpowiada na pytania jaki? jaka? jakie? czyj? czyja? czyje? który? która? które?, a w zdaniu pełni funkcję orzecznika, podmiotu lub dopełnienia, np.: Kasia jest niska, Głodnemu chleb na myśli, Wiódł ślepy kulawego.
Przymiotnikami nazywa się wyrazy określające cechy ludzi, zwierząt i przedmiotów, np.: mądry, przyjazny, użyteczny itp.
Jeśli przymiotnik określa rzeczownik nazywany jest wówczas przymiotnikiem dzierżawczym. Opisuje cechy (jaki ktoś lub coś jest), np.: smaczny obiad, gorąca woda itp. oraz przynależność (czyj ktoś lub czyje coś jest), np.: córeczka tatusia, końskie zdrowie itp.
Przymiotnik odmienia się przez przypadki, liczby i rodzaje.
Odmiana przez przypadki:
liczba pojedyncza
M (kto? co?) jest pilny (uczeń)
D (kogo? czego?) nie ma pilnego (ucznia)
C (komu? czemu?) przyglądam się pilnemu (uczniowi)
B (kogo? co?) widzę pilnego (ucznia)
N (z kim? z czym?) idę (z) pilnym (uczniem)
Msc (o kim? o czym?) myślę (o) pilnym (uczniu)
W (o!) pilny (uczeń)
liczba mnoga
M (kto? co?) są pilni (uczniowie)
D (kogo? czego?) nie ma pilnych (uczniów)
C (komu? czemu?) przyglądam się pilnym (uczniom)
B (kogo? co?) widzę pilnych (uczniów)
N (z kim? z czym?) idę (z) pilnymi (uczniami)
Msc (o kim? o czym?) myślę (o) pilnych (uczniach)
W (o!) pilni (uczniowie)
Odmiana przez rodzaje:
liczba pojedyncza:
• rodzaj męski — stary, kochany, porcelanowy, biały itp.
• rodzaj żeński — dobra, wesoła, szklana, niezrozumiała itp.
• rodzaj nijak — szlachetne, owocowe, wieczne, konieczne itp.
liczba mnoga:
• rodzaj męskoosobowy — wysocy, mądrzy, dojrzali, wspaniali itp.
• rodzaj niemęskoosobowy — kwitnące, dziurawe, luźne, zapisane itp.
Przymiotniki są częścią mowy, którą da się stopniować w trzech wariantach: stopniu równym, wyższym i najwyższym. Wyróżnia się trzy rodzaje stopniowania:
• regularny, np.: lekki – lżejszy – najlżejszy
• nieregularny, np.: dobry – lepszy – najlepszy
• opisowy, np.: śliski – bardziej śliski – najbardziej śliski
Liczebnik
Liczebnik oznacza cechy ilościowe przedmiotów, jednak ograniczają się do określenia ich liczby i kolejności. Odpowiada na pytania ile? który z kolei? i jest samodzielną i odmienną częścią mowy. Odmienia się przez przypadki, liczby i rodzaje. W zdaniu może pełnić funkcję podmiotu (np.: było ich trzech), przydawki (np.: pierwszy krok), dopełnienia (np.: pierwszego dnia) lub orzecznika (np.: pierwszy na liście).
Liczebniki dzielą się na:
• główne, np.: jeden dzień, dwa miesiące, trzy godziny, sto stron itp.
• porządkowe, np.: pierwsze miejsce, drugi tydzień, trzeci rok, dziesiąty raz itp.
• zbiorowe, np.: troje dzieci, dwoje ludzi, pięcioro piskląt itp.
• mnożne, np.: podwójna porcja, potrójne zwycięstwo, czterokrotny mistrz itp.
• ułamkowe, np.: pół metra, półtora kilometra, ćwierć tony itp.
• nieokreślone, np.: kilka, parę, kilkanaście, kilkadziesiąt, kilkaset, kilkoro, kilkakrotny, wielokrotny
Odmiana przez przypadki odbywa się w następujący sposób:
liczba pojedyncza
M (kto? co?) jest drugi chłopiec
D (kogo? czego?) nie ma drugiego chłopca
C (komu? czemu?) przyglądam się drugiemu chłopcu
B (kogo? co?) widzę drugiego chłopca
N (z kim? z czym?) idę (z) drugim chłopcem
Msc. (o kim? o czym?) myślę (o) drugim chłopcu
W (o!) drugi chłopiec
liczba mnoga
M (kto? co?) są drudzy chłopcy
D (kogo? czego?) nie ma drugich chłopców
C (komu? czemu?) przyglądam się drugim chłopcom
B (kogo? co?) widzę drugich chłopców
N (z kim? z czym?) idę (z) drugimi chłopcami
Msc. (o kim? o czym?) myślę (o) drugich chłopcach
W (o!) drudzy chłopcy
Odmiana przez rodzaje dotyczy wszystkich grup liczebników, z wyjątkiem zbiorowych:
liczba pojedyncza:
• rodzaj męski, np.: trzech mężczyzn,
• rodzaj żeński, np.: trzy kobiety,
• rodzaj nijaki, np.: trzy pisklęta
liczba mnoga:
• rodzaj męskoosobowy, np.: dwaj panowie
• rodzaj niemęskoosobowy, np.: dwie kobiety
Zaimek
Zaimek jest częścią mowy zastępującą rzeczownik (np.: ja, on, wy, one), przymiotnik (np.: mój, jej, nasze, ich), przysłówek (np.: tam, tu) lub liczebnik (np. tyle).
Ze względu na to, jaką część mowy zastępuje, dzieli się na:
• rzeczowne, czyli takie, które mogą zastąpić rzeczowniki (odmienia się przez przypadki), np.: ja, ona, my, oni itp.
• przymiotne, odpowiadające na pytania przymiotnika: jaki? jakie? czyj? (odmienia się przypadki, liczby i rodzaje), np.: mój, jej, nasz, ich itp.
• liczebne, odpowiada na pytania ile? ilu?, np.: tylu, tyle, ileś itp.
• przysłowne (miejsca, czasu i sposobu), np.: gdzie, skąd, którędy, kiedy? odkąd, jak itp.
Ze względu na funkcję, jaką pełnią dzielą się na:
• osobowe: ja, ty, on, ona, ono, my, wy, oni, one
• dzierżawcze: mój, twój, jej, jego, wasz, nasze, ich itd.
• zwrotny siebie (się): kupiłam sobie książkę, Maciek uczy się itp.
• wskazujący: ta, tamten, ów, takie, tędy, tamci itp.
• pytający: kto, czyje, który, gdzie, komu, jak itp.
• względne (użyte w poprzednim zdaniu lub nawiązujące do kolejnego), np.: Gdzie drwa rąbią, tam wióry lecą itp.
• nieokreślone (najczęściej utworzone poprzez dodanie końcówki -s): ktoś, ileś, jakiś, skądś, którędyś oraz kiedykolwiek, gdziekolwiek, jakkolwiek itp.
• przeczące (zwykle łączące się z partykułą nie lub ni): nigdy, nic, nikogo, nigdzie, niekiedy, niektóry itp.
• uogólniające: wszyscy, wszystkie, wszystko, każdy.
Komentarze