W języku polskim części mowy dzielimy na odmienne i nieodmienne. Odmienne to takie, których forma gramatyczna podlega zmianie. Zaliczamy do nich: rzeczowniki, czasowniki, przymiotniki, liczebniki i zaimki.
Rzeczownik
Rzeczownik odpowiada na pytania: kto? co? i nazywa: rzeczy, osoby, zwierzęta, rośliny, zjawiska przyrody, czynności, cechy i pojęcia abstrakcyjne.
Rzeczowniki możemy podzielić na:
- konkretne - oznaczają przedmioty realnie istniejące postrzegane za pomocą zmysłów (wzroku, słuchu, węchu, dotyku), np. człowiek, komputer, róża, stół;
- abstrakcyjne - nie mają odpowiedników w rzeczywistości, np. mądrość, myśl, Bóg, Zeus;
- żywotne - oznaczają istoty żywe, np. kot, matka, brat, Karol;
- nieżywotne - przedmioty, które nie są istotami żywymi (w języku polskim rośliny są nieżywotne), np. klon, telewizor, srebro, boisko;
- osobowe - oznaczają ludzi, np. marynarz, księgowy, Karina, mężczyzna;
- nieosobowe - są to rzeczowniki niebędące nazwami ludzi, np. rozpacz, dusza, mrówka, kamień;
- jednostkowe - mówią o pojedynczych przedmiotach, np. głowa, jeleń, huśtawka, babcia;
- zbiorowe - oznaczają zbiór tych samych elementów, np. społeczeństwo, szlachta, sejm, klasa;
- policzalne - coś, czego nie da się policzyć, np. cukier, woda, powietrze, piasek;
- własne - wskazują na konkretne miejsce, osobę, rzecz, wytwór, np. Warszawa, Jan III Sobieski, adidasy, Opowieść wigilijna.
Rzeczowniki występują w trzech rodzajach: męskim (np. ogrodnik), żeńskim (np. kobieta) i nijakim (np. lato) w liczbie pojedynczej oraz w dwóch w liczbie mnogiej: męskoosobowym (np. goście) i niemęskoosobowym (np. konie).
Rzeczownik odmienia się przez przypadki i liczby. Odmiana przez przypadki to deklinacja, która wyraża stosunek rzeczownika do innych wyrazów w zdaniu.
Rodzaj rzeczowników dzieli się na naturalny i gramatyczny. Rodzaj naturalny jest właściwy dla osób i niektórych zwierząt (najczęściej pokrywa się z płcią), np. gołąb, Czeszka, okno, żołnierze, bohaterki. Natomiast rodzaj gramatyczny wymusza uzgodnienie pod względem rodzaju wszystkie określenia, np.: ładna pogoda (a nie ładny pogoda), wysoki dom (a nie wysoka dom).
Czasownik
Czasownik mówi o czynnościach lub stanach. Odpowiada na pytania: co robi? co się z nim dzieje? w jakim jest stanie? Czasowniki odmieniają się przez:
- rodzaje (w liczbie pojedynczej: męski, żeński i nijaki; w liczbie mnogiej: męskoosobowy i niemęskoosobowy), np. piszę, śpiewali, jeżdżą;
- liczby (pojedynczą i mnogą), np. czytam, słuchają;
- osoby (1., 2. i 3. osoba), np. słucham, słuchasz, słucha;
- czasy (teraźniejszy, przeszły i przyszły), np. kieruję, będę kierował, kierowałem;
- strony (czynną, bierną i zwrotną), np. mama mnie czesze, jestem czesana, czeszę się;
- tryby (oznajmujący, przypuszczający i rozkazujący), np. sprzątam, sprzątałbym, sprzątaj.
Odmianę czasowników nazywamy koniugacją.
Główny podział czasowników obejmuje formy osobowe (wskazują na osoby) i nieosobowe (nie można określić osoby). Możemy jeszcze podzielić je na przechodnie, czyli takie, które mogą występować w stronie czynnej i biernej) i nieprzechodnie (nie mogą występować w stronie biernej).
Czasownik ma też określone aspekty. Może mieć aspekt dokonany (informuje, że czynność została zakończona lub będzie zakończona w przyszłości), np. napisał, napisze, lub niedokonany (czynność nie została zakończona bądź nie wiemy, kiedy się zakończy), np. pisał, pisze.
Przymiotnik
Przymiotnik jest samodzielną częścią mowy. Odpowiada na pytania: jaki? jaka? jakie? czyj? czyja? czyje? który? która? które? Określa cechy ludzi, zwierząt i przedmiotów, np. mądry, przyjazny, użyteczny.
Jeśli przymiotnik określa rzeczownik, nazywany jest wówczas przymiotnikiem dzierżawczym. Opisuje cechy (jaki ktoś lub coś jest), np. smaczny obiad, gorąca woda oraz przynależność (czyj ktoś lub czyje coś jest), np. córeczka tatusia, końskie zdrowie.
Przymiotnik odmienia się przez przypadki, liczby i rodzaje. Ponadto można go stopniować. Wyróżnia się trzy rodzaje stopniowania:
- regularne, np. lekki, lżejszy, najlżejszy;
- nieregularne, np. dobry, lepszy, najlepszy;
- opisowy, np. śliski, bardziej śliski, najbardziej śliski.
Liczebnik
Liczebnik oznacza cechy ilościowe przedmiotów. Odpowiada na pytania: ile? który z kolei? i jest samodzielną i odmienną częścią mowy. Liczebniki odmieniają się przez przypadki i liczby, a część z nich również przez rodzaje.
Liczebniki dzielą się na:
- główne, np. jeden dzień, dwa miesiące, trzy godziny, sto stron;
- porządkowe, np. pierwsze miejsce, drugi tydzień, trzeci rok, dziesiąty raz;
- zbiorowe, np. troje dzieci, dwoje ludzi, pięcioro piskląt;
- mnożne, np. podwójna porcja, potrójne zwycięstwo, czterokrotny mistrz;
- ułamkowe, np. pół metra, półtora kilometra, ćwierć tony;
- nieokreślone, np. kilka, parę, kilkanaście, kilkadziesiąt, kilkaset, kilkoro, kilkakrotny, wielokrotny.
Zaimek
Zaimek jest częścią mowy zastępującą rzeczownik (np. ja, on, wy, one), przymiotnik (np. mój, jej, nasze, ich), przysłówek (np. tam, tu) lub liczebnik (np. tyle).
Ze względu na to, jaką część mowy zastępuje, dzielimy je na:
- rzeczowne, czyli takie, które mogą zastąpić rzeczowniki, np. ja, ona, my, oni;
- przymiotne, odpowiadające na pytania przymiotnika: jaki? jakie? czyj?, np. mój, jej, nasz, ich;
- liczebne, odpowiadają na pytania: ile? ilu?, np. tylu, tyle, ileś;
- przysłowne (miejsca, czasu i sposobu), np. gdzie, skąd, którędy, kiedy? odkąd, jak.
Ze względu na funkcję, jaką pełnią dzielą się na:
- osobowe, np. ja, ty, on, ona, ono, my, wy, oni, one;
- dzierżawcze, np. mój, twój, jej, jego, wasz, nasze, ich;
- wskazujące, np. ta, tamten, ów, takie, tędy, tamci;
- pytające, np. kto, czyje, który, gdzie, komu, jak;
- względne (użyte w poprzednim zdaniu lub nawiązujące do kolejnego), np. kto? co? jaki? który?;
- zwrotne, np. się, siebie;
- nieokreślone (najczęściej utworzone poprzez dodanie końcówki -s): ktoś, ileś, jakiś, skądś, którędyś, kiedykolwiek, gdziekolwiek, jakkolwiek;
- przeczące (zwykle łączą się z partykułą nie lub ni): nigdy, nic, nikogo, nigdzie, niekiedy, niektóry;
- uogólniające, np. wszyscy, wszystkie, wszystko, każdy.
Komentarze