Ó i U – zasady pisowni

W polszczyźnie samogłoska U (tylna, zaokrąglona) ma dwie formy zapisu. Mowa tu o Ó (zwanym często „O kreskowanym” lub „U zamkniętym”) oraz U (zwanym „U otwartym”). Taki stan rzeczy wynika ze zmian historycznych.

By nieco bliżej poznać te procesy, trzeba przenieść się do okresu, w którym w naszym języku występowały jeszcze jery, zapisywane graficznie jako ь (miękki) i ъ (twardy), a układem głosek rządziło prawo otwartej sylaby. Zgodnie z tą zasadą każda zgłoska musiała kończyć się samogłoską lub półsamogłoską. Półsamogłoskami (ze względu na skrócony czas wymowy) były właśnie jery. W wyrazach, które dzisiaj kończą się spółgłoską, historycznie na końcu występowały jery słabe, np. mrozъ (mróz), lodъ (lód).

Najprawdopodobniej w XI stuleciu nastąpił zanik jerów. Konsekwencjami były m. in. powstanie E ruchomego oraz wzdłużenie zastępcze. W wyniku drugiego procesu doszło do wydłużenia czasu artykulacji samogłoski tworzącej sylabę poprzedzającą tę, w której występował jer, np. mrõz, lõd.

W XVI stuleciu w języku polskim zanikł iloczas (rozróżnienie na długie i krótkie samogłoski). Wtedy to długie õ zaczęło upodabniać się do dzisiejszej głoski U. W użyciu został jednak zapis historyczny, czyli Ó oznaczające pochylone O. Przykłady: mróz, lód.

Zasady pisowni Ó

W języku polskim Ó piszemy:

- w formach fleksyjnych lub pokrewnych dochodzi do wymiany Ó na O i E. Przykłady: wór – worem, lód – lodu, pióro – pierze, plótł – pleść.

– gdy występujące w rdzeniach czasowników formy jednokrotnej Ó w formie wielokrotnej wymienia się na A. Przykłady: mówić – mawiać, zwrócić – zwracać, przewrócić – przewracać.

– w przyrostku -ów będącym końcówką dopełniacza liczby mnogiej rzeczowników rodzaju męskiego. Przykłady: komputerów, samochodów, zeszytów.

– w przyrostkach -ów, -ówka, -ówna. Przykłady: Kraków, Raków, kartkówka, żarówka, Nowakówna. Wyjątkami są wyrazy: zasuwka, wsuwka, skuwka, zakuwka, okuwka, odkuwka, przesuwka. Zawarte w nich U nie jest częścią przyrostka, lecz rdzenia: zasuwać, wsuwać, skuwać, zakuwać, okuwać.

– w nielicznych wyrazach zaczynających się na Ó. Przykłady: ósmy, ósemka, ówdzie, ówczesny.

– w wyrazach, w których występowanie Ó da się uzasadnić historycznie. Przykłady: chór, góra, król itd.

Bardzo ważną zasadą, o której należy pamiętać, jest niewystępowanie Ó na końcu wyrazów.

Zasady pisowni U

W języku polskim U piszemy:

– w wielu przyrostkach, głównie tych o charakterze zdrabniającym: -uch, -uchna, -uchny, -ula, -ulek, -uleńka, -ulka, -ulo, -unek, -unia, -uńcia, -us, -usia, -uszek, -uszka, -uszko, -uś, -uśki, -utki. Przykłady: dzieciuch, córunia, tatunio, maluszek, złociutki, miluśki, dziadziuś.

– w formach czasu teraźniejszego zakończonych na ­­-uję, -ujesz, -ujemy, -ujecie itp. Przykłady: dziękuję, pakuję, dziękujesz, pakujesz, dziękujemy, pakujemy, dziękujecie, pakujecie.

– na początku i na końcu wielu wyrazów, np. uwaga, udo, uczynek, zamku, ganku, poranku.

– we wszystkich tych sytuacjach, kiedy pisownia Ó nie ma uzasadnienia.

Warto zapamiętać, że w formach takich, jak np. malunek, maluję, malujący, napiszemy U pomimo pokrewieństwa z formą bezokolicznika malować. U jest bowiem częścią stałej końcówki.

Ważnymi przykładami są również czasowniki kuć, psuć i snuć. W nich także napiszemy U, chociaż są spokrewnione ze słowami kowal, psować (forma dawna) i osnowa. Mamy tu do czynienia jeszcze z prasłowiańską obocznością u : -ow. Bardzo dobrze widoczna jest ona w czasownikach zakończonych w bezokoliczniku na –ować, które w czasie teraźniejszym przyjmują np. końcówkę -uję. Przykład: hamować – hamuję.