Głoski to najmniejsze zjawiska mowy. Ich źródłem jest powietrze przepływające przez narządy mowy, których układ decyduje o określonym rodzaju dźwięku. Nie należy ich mylić z literami, które nie zawsze odpowiadają dokładnie wymawianym głoskom.
Co to są głoski?
Głoski to najmniejsze jednostki fonetyczne języka, czyli jego najmniejsze dźwiękowe realizacje. Są to niepodzielne i artykułowane dźwięki mowy, których źródłem jest powietrze przepływające przez narządy mowy, wprawiane tym samym w drgania. To inaczej pojedyncze elementy dźwiękowe, które można usłyszeć i wypowiedzieć. Opisem i badaniem głosek zajmuje się dział językoznawstwa zwany fonetyką.
W zależności od przyjętego kryterium klasyfikacji głosek istnieją różne sposoby ich podziału, z których podstawowym jest podział na samogłoski i spółgłoski. Ale głoski dzielimy również na dźwięczne i bezdźwięczne, ustne i nosowe, twarde i miękkie.
Podział głosek przeprowadza się, biorąc pod uwagę układ wiązadeł głosowych, stopień zbliżenia narządów mowy, położenie podniebienia miękkiego oraz środkowej części języka.
Głoski dźwięczne i bezdźwięczne
Ze względu na układ wiązadeł głosowych wyróżnia się głoski dźwięczne i bezdźwięczne.
Głoski dźwięczne powstają, kiedy wiązadła głosowe są zbliżone, a przechodzące przez nie powietrza wprawia je w drgania. Do głosek dźwięcznych zalicza się wszystkie samogłoski oraz następujące spółgłoski: b, d, g, w, z, ź, ż, r, l, ł, m, n, ń, j, dz, dź, dż.
Głoski bezdźwięczne powstają, kiedy powietrze przepływa swobodnie przez wiązadła głosowe. Do głosek bezdźwięcznych zalicza się następujące spółgłoski: p, t, k, f, s, ś, sz, c, ć, cz, h/ch.
Głoski ustne i nosowe
Ze względu na położenie podniebienia miękkiego wyróżnia się głoski ustne i nosowe.
Głoski nosowe powstają, kiedy podniebienie miękkie jest opuszczone, co sprawia, że powietrze przepływa częściowo przez jamę ustną i częściowo przez nosową. Do głosek nosowych należą: ą, ę, m, m’, n, ń.
Głoski ustne powstają, kiedy podniebienie miękkie jest podniesione, co sprawia, że powietrze przepływa tylko przez jamę ustną. Do głosek ustnych należą wszystkie pozostałe głoski.
Głoski twarde i miękkie
Ze względu na położenie środkowej części języka wyróżnia się głoski twarde i miękkie. Podział ten dotyczy jedynie spółgłosek.
Głoski miękkie powstają, kiedy środkowa część języka unosi się ku podniebieniu twardemu. Do głosek miękkich należą: ś, ź, ć, dź, ń, k´, g´, h´.
Miękkość spółgłosek oznacza się znakiem miękkości (kreską nad literą, np. ś, ń, ć) lub literą „i” (np. si, ni, ci).
Głoski twarde powstają, kiedy środkowa część języka nie unosi się. Do głosek twardych należą pozostałe spółgłoski. Spółgłoski twarde mogą występować ponadto jako spółgłoski zmiękczone.
Samogłoski i spółgłoski
Ze względu na stopień zbliżenia narządów mowy wyróżnia się samogłoski i spółgłoski.
Samogłoski to głoski otwarte, powstające przy udziale wiązadeł głosowych, wprawianych w drganiach podczas swobodnego przepływu powietrza przez kanał głosowy. Są to dźwięki zgłoskotwórcze, czyli tworzące sylaby.
W języku polskim występuje osiem samogłosek, są to: a, ą, e, ę, i, o, u, y. Dzieli się je na ustne (i, y, e, u, o, a) i nosowe (ą, ę), biorąc pod uwagę położenie podniebienia miękkiego.
Spółgłoski to głoski, które powstają, kiedy powietrze przepływające przez kanał głosowy napotyka na przeszkodę w postaci zwarcia lub zbliżenia narządów mowy.
Spółgłoski dzieli się ze względu na miejsce i sposób artykulacji oraz układ wiązadeł głosowych.
Ze względu na miejsce artykulacji wyróżnia się następujące spółgłoski:
dwuwargowe (b, b’, p, p’, m, m’),
wargowo-zębowe (f, f’, w, w’),
przedniojęzykowo-zębowe (d, d’, t, t’, c, c’, ł, dz),
przedniojęzykowo-dziąsłowe (l, l’, r, dż, cz, sz, ż),
środkowojęzykowe (ć, dź, ś, ź, ń, g’, k’, ch’),
tylnojęzykowe (k, g, ch).
Ze względu na sposób artykulacji wyróżnia się następuje spółgłoski:
zwarte lub zwarto-wybuchowe (p, p’, b, b’, t, t’, d, d’, k, k’, g, g’),
zwarto-szczelinowe (c, c’, cz, dz, dź, dż),
szczelinowe (f, f’, w, w’, s, s’, ś, z, z’, ź, ż, ch (h), (chi=hi) ch’ = h’,
półotwarte, w tym nosowe (m, m’, n, n’), ustne (l, l’, ł ) oraz drżące (r, r’).
Ze względu na układ wiązadeł głosowych wyróżnia się następujące spółgłoski:
dźwięczne: b, d, g, w, z, ź, ż, l, ł, r, m, n, j, dz, dź, dż,
bezdźwięczne: p, t, k, f, s, ś, sz, c, ć, cz, ch.
Podział na głoski – najważniejsze zasady
Podział na głoski to inaczej podział na dźwięki, z których składa się określony wyraz. Należy przy tym odróżnić głoski od liter, które są ich graficznymi odpowiednikami, ale nie zawsze zachodzi między nimi pełna tożsamość. Dzieje się tak ze względu na to, że nie każda litera tworząca wyraz jest słyszalna i wymawiana, a jedna głoska może być oznaczona więcej niż jedną literą.
Tym samym podział na litery polega na wyodrębnieniu tworzących wyraz znaków alfabetu, np. p-i-e-s (4 litery), l-a-m-p-a (5 liter), r-z-e-k-a (5 liter), p-s-z-c-z-o-ł-a (8 liter), z-i-m-a (4 litery),
Podział na głoski polega natomiast na wyodrębnieniu wymawianych i słyszalnych dźwięków, np. pi-e-s (3 głoski), l-a-m-p-a (5 głosek), rz-e-k-a (4 głoski), p-sz-cz-o-ł-a (6 głosek), z-i-m-a (4 głoski).
NAJWAŻNIEJSZE ZASADY:
1. jedna głoska może być oznaczona połączeniem liter, czyli dwuznakiem (np. rz, dz, sz, cz, ch), np. s-z-a-l-i-k (6 liter) i sz-a-l-i-k (5 głosek), c-z-a-p-k-a (6 liter) i cz-a-p-k-a (5 głosek);
2. jeśli po głosce zmiękczonej występuje samogłoska, to litera „i” oznacza jedynie zmiękczenie spółgłoski i nie jest samodzielną głoską, np. si-e-d-e-m (5 głosek) i s-i-e-d-e-m (6 liter), k-wi-a-t (4 głoski) i k-w-i-a-t (5 liter), dzi-e-ń (3 głoski) i d-z-i-e-ń (5 liter);
3. jeśli po głosce zmiękczonej występuje spółgłoska, to litera „i” oznacza zmiękczenie spółgłoski i jest samodzielną głoską, np. z-i-m-a (4 litery i 4 głoski), s-i-ł-a (4 litery i 4 głoski).
Zajrzyj też do kategorii "fonetyka", gdzie znajdziesz podział konkretnych słów na sylaby, głoski i litery.
Komentarze