Czasownik, będący odmienną i samodzielną częścią mowy, odpowiada na pytania: co robi? co się z nim dzieje? w jakim jest w stanie? W zdaniu najczęściej pełni funkcję orzeczenia. Aby dowiedzieć się, jak wygląda odmiana czasownika, warto przeczytać poniższy artykuł.
Czasownik odmienia się przez: rodzaje, osoby, liczby, czasy, tryby, strony.
Należy pamiętać o tym, że aspekt nie jest kategorią, przez którą odmienia się czasownik. Aspekt jest mu już przypisany, za jego pomocą wskazuje się, że czynność nadal trwa (czasowniki niedokonane) lub że została zakończona (czasowniki dokonane).
Odmiana czasownika przez rodzaje
Czasowniki odmieniają się przez rodzaje.
Dla liczby pojedynczej wyróżnia się trzy rodzaje:
- męski, np. mówił, czytał, przyszedł, jechałby, miałby, powtarzałby;
- żeński, np. mówiła, czytała, przyszła, jechałaby, miałaby, powtarzałaby;
- nijaki, np. mówiło, czytało, przyszło, jechało, miałoby, powtarzałoby.
Dla liczby mnogiej:
- męskoosobowy, np. mówili, czytali, przyszli, jechaliby, mieliby, powtarzaliby;
- niemęskoosobowy, np. mówiły, czytały, przyszły, jechałyby, miałyby, powtarzałyby.
Odmiana czasownika przez osoby
Odmiana przez osoby to oznaczenie wykonawcy czynności, czyli podmiotu. W języku polskim wyróżnia się trzy osoby:
- pierwsza osoba: nadawca komunikatu ja (mówię, robię, czytam, gram, śpiewam) lub grupa osób, wśród których znajduje się nadawca - my (mówimy, robimy, czytamy, gramy, śpiewamy);
- druga osoba: podmiot i odbiorca to ta sama osoba ty (mówisz, robisz, czytasz, grasz, śpiewasz) lub grupa osób, wśród których znajduje się odbiorca - wy (mówicie, robicie, słuchacie, czytacie, gracie, śpiewacie);
- trzecia osoba: oznacza zwykle kontekst, czyli przedmiot (osoba lub rzecz), który nie jest ani nadawcą, ani odbiorcą komunikatu - on, ona, ono (np. Jacek śpiewa, Kasia czyta, Kot śpi) lub grupę osób - oni (Jacek i Kasia śpiewają).
Odmiana czasownika przez liczby
Wyróżniamy dwie liczby, przez które odmienia się czasownik.
Liczba pojedyncza:
1. ja (jestem)
2. ty (jesteś)
3. on, ona ono (jest)
Liczba mnoga:
1. my (jesteśmy)
2. wy (jesteście)
3. oni, one (są)
Przykładowa odmiana czasownika szukać
| liczba pojedyncza | liczba mnoga |
| 1. (ja) szukam | 1. (my) szukamy |
| 2. (ty) szukasz | 2. (wy) szukacie |
| 3. (on, ona, ono) szuka | 3. (oni, one) szukają |
Podstawa słowotwórcza wyżej odmienianego słowa to szuka-. Podczas odmiany przez liczby dodawana jest właściwa końcówka osobowa (-m, -sz, -my, -cie, -ją), która informuje o tym, czy jest to liczba pojedyncza, czy mnoga.
Odmiana czasownika przez czasy
Czasownik odmienia się przez czas: teraźniejszy, przeszły, przyszły.
Czas teraźniejszy zakłada, że rzecz dzieje się w chwili mówienia, np. (ja) dyktuję, (ty) piszesz, (ptak) lata, (śnieg) sypie, (Kasia i Tomek) rozmawiają.
Czas przeszły oznacza, że moment mówienia następuje po czynności, np. (ja) wczoraj miałam urodziny, (samolot) wylądował, (liście) opadły, (wy) przyjechaliście.
W czasie przyszłym mówienie o czynności wyprzedza jej przebieg, np. (ja) jutro idę na basen, (ona) zrobi ciasto, (my) odwiedzimy dziadków. W tym przypadku wyróżnia się także dwa rodzaje czasów: czas przyszły prosty (np. kupię, oddam, przeczytam) oraz czas przyszły złożony (będę pracować, będę zamykać, będę myśleć). Czasowniki w czasie złożonym tworzy się w dwojaki sposób:
- poprzez połączenie osobowej formy być (będę, będziesz, będzie, będziemy, będziecie, będą) z odmianą 3. osoby liczby pojedynczej w czasie przeszłym, np. będę pracował, będziesz wychodził, będzie tworzył;
- za pomocą osobowej formy być z bezokolicznikiem, np. będę pracować, będziesz wychodzić, będzie tworzyć.
Odmiana czasownika przez tryby
Tryb czasownika oznacza „realność” jego wykonania. Za jego pomocą wyrazić można stosunek mówiącego do treści wypowiedzenia. Wyróżnia się trzy tryby czasownika:
- oznajmujący (orzekający) - informuje o czynnościach, które się odbywają, będą się odbywały lub się odbyły, np. zrobię, kupiliśmy, będą trenować;
- przypuszczający - informuje o czynnościach pomyślanych, potencjalnych, pożądanych, niepewnych (hipotetycznych i możliwych do realizacji tylko po spełnieniu określonych warunków), np. zrobiłbym, kupilibyśmy, potrenowaliby (cechą charakterystyczną jest cząstka -by);
- rozkazujący - pełni funkcję impresywną (nakłaniającą do określonych zachowań) i służy do wyrażania polecenia, zakazu, życzenia, np. Przynieś mi notes, Nie rób tego, Proszę wejść, zrób, niech kupi, niech trenują, uczmy się.
Odmiana czasownika przez strony
Strony czasownika służą do wskazywania wykonawcy czynności. Wyróżniamy strony:
- czynną - podmiot jest wykonawcą czynności, a dopełnieniem odbiorca, np. Mama myje Zosię;
- bierna - podmiot jest przedmiotem czynności, a dopełnieniem nadawca, np. Zosia jest myta przez mamę;
- zwrotna - podmiot jest jednocześnie wykonawcą i odbiorcą czynności, np. Zosia się myje.
Wszystkie czasowniki tworzą stronę czynną, ale nie wszystkie mają stronę bierną. Czasowniki, od których można utworzyć stronę bierną, nazywane są przechodnimi. Natomiast te, które nie mają strony biernej, nieprzechodnimi, np. spacerować, uśmiechać się, iść, czekać, krzyczeć, leżeć, rozmawiać, czuć.
Komentarze