Spółgłoski – ogólna charakterystyka

Spółgłoska jest dźwiękiem, który powstaje w wyniku zbliżenia (częściowe zablokowanie) lub zwarcia (całkowite) narządów mowy. To bardzo złożone zagadnienie, dlatego aby lepiej zrozumieć, czym są spółgłoski, warto zapoznać się z ich ogólną charakterystyką, podziałem i przykładami.

Spółgłoski – charakterystyka, przykłady

We współczesnej polszczyźnie wyróżniamy następujące spółgłoski: b, b’, c, c’, ć, cz, d, d’, dz, dź, dż, f, f’, g, g’, ch (zapisywane również jako h), ch’, j, k, k’, l, l’, ł, m, m’, n, n’, ń, p, p’, r, r’, s, s’, ś, sz, t, t’, w, w’, z, z’, ź, ż (zapisywane również jako rz). Co ciekawe, samych spółgłosek jest więcej niż liter w alfabecie.

Część z wymienionych spółgłosek jest uznawana za miękkie, a miękkość oznacza się na trzy sposoby:

• w przypadku spółgłosek poprzedzających samogłoskę miękkość oznaczamy za pomocą litery i, np. biodro [b’jodro];

• miękkie spółgłoski środkowojęzykowe (na końcu wyrazu albo przed spółgłoską) oznaczamy za pomocą liter ze znakiem diakrytycznym miękkości, np. ćma, bać;

• w wyrazach zapożyczonych miękkość może być oznaczana poprzez użycie litery i jako j, np. diabeł [djabeł].

Spółgłoski – podział

Podstawowy podział polskich spółgłosek powstał w oparciu o kilka kryteriów.

Podział spółgłosek - I kryterium

Pierwszym z nich jest stopień zbliżenia narządów mowy, czyli sposób artykulacji. Artykulacją nazywamy proces kształtowania się dźwięków mowy. Wpływają na to: zęby, język, wargi, podniebienie, żuchwa i dziąsła. W związku z tym wyróżnia się następujące spółgłoski:

• sonorne (półotwarte): nosowe: m, m’, n, n’; drżące: r, r’; ustne: l, l’, ł;

• szczelinowe: f, f’, w, w’, s, s’, ś, z, z’, ź, ż, ch (h), ch’ (h’);

• zwarto-szczelinowe: c, c’, cz, dz, dź, dż;

• zwarte (zwarto-wybuchowe): p, p’, b, b’, t, t’, d, d’, k, k’, g, g’.

Podział spółgłosek - II kryterium

Drugim kryterium jest miejsce artykulacji. Na jego podstawie wyróżnia się takie spółgłoski, jak:

• wargowe: dwuwargowe: b, b’, p, p’, m, m’; wargowo-zębowe: f, f’, w, w’;

• przedniojęzykowe: przedniojęzykowo-zębowe: d, d’, t, t’, c, c’, ł, dz; przedniojęzykowo-dziąsłowe: l, l’, r, dż, cz, sz, ż;

• środkowojęzykowe: ć, dź, ś, ź, ń, g’, k’, ch’;

• tylnojęzykowe: k, g, ch.

Przy tym podziale największe znaczenie odgrywa praca języka. 

Podział spółgłosek - III kryterium

Trzecim kryterium jest udział więzadeł głosowych (potocznie zwanych strunami głosowymi) w artykulacji. W trakcie mówienia dochodzi do ich styku, wówczas (w zależności od ich aktywności) spółgłoski dzielimy na:

• dźwięczne, np. d, g, b, z;

• bezdźwięczne, np. t, k, p, s.

Warto zaznaczyć, że wszystkie spółgłoski sonorne są spółgłoskami dźwięcznymi. Pozostałe spółgłoski tworzą zaś pary dźwięczna – bezdźwięczna: b – p, b’ – p’, d – t, d’ – t’, z – s, ż – sz, ź – ś, dż – cz, dź – ć, g – k, g’ – k’. Spółgłoską, która nie ma dźwięcznego odpowiednika, jest h.